2 Haziran 1989.

Tiananmen, dünyanın dördüncü en büyük meydanı. Çin’in başkenti Pekin’in merkezinde yer alıyor. 1989 Nisan’ında beri Tiananmen’de gösteriler başlamış. Eski Komünist Parti Genel Sekreteri Hu Yaobang’ın ölümünden sonra başlamış gösteriler bunlar; Hu, liberal bir reformcu. Siyasi ve ekonomik reformlar için nasıl bir yol haritası geliştirileceği konusundaki parti içi çekişmeyi kaybetmiş ve görevden uzaklaşmak zorunda kalmış. Üniversite öğrencileri de, Hu’nun yası için Tiananmen’de toplanıyor.

Hu’nun sembolik önemiyse, yolsuzluğa, kayırmacılığa da karşı çıkmasıydı. Gösteri yapanlar, son 10 yılda Çin’de yaşanan büyük ekonomik gelişim ve dönüşümün, toplumda ve siyasetteki olumsuz yansımalarına itiraz ediyorlardı. 

Evet, 1978’de Deng Xiaoping’in, Çin’in lideri olmasının ardından, ülke çok kısa zamanda, kapitalizme yönelmiş ve zenginleşmişti. Ancak, artan refah sadece belli bir kesime yansıyor ve Komünist Parti’nin üst düzeyi ile bürokratlardan oluşan bir yeni seçkinler grubu oluşuyordu. 1988’de, serbest piyasaya doğru bir adım daha atılması ve fiyat kontrollerinin gevşetilmesi, dengeleri altüst etti ve bu uygulamadan hemen cayıldı. Ne var ki, o arada enflasyon birden fırlamıştı. Ekonominin dalgalaması, sosyal güvenlik kesintilerini beraberinde getirdi.

Bu arada, eğitimli kesim, ülkedeki ekonomik reformlarda hiçbir söz sahibi olamamaktan şikâyetçiydi. Üniversite eğitimi alanların sayısı artıyor; buna karşılık, mezunların çoğu iş bulamıyordu. Az sayıdaki yeni iş imkânlarına da, “tanıdıkları olanlar” erişebiliyordu. Sosyal huzursuzluklar, özellikle Pekin üniversitelerinde, “Demokrasi Salonu” gibi adlar alan grupların sohbet toplantılarının yayılmasına neden oldu.

1986’da Princeton Üniversitesi’ndeki görevinden bir süreliğine uzaklaşarak Çin’e gelen astrofizik profesörü Fang Lizhi’nin insan hakları üzerine konuşmalarının kayıtları elden ele dolaşmaya başladı. 1991’de cesaretle insan haklarını savunan isimlere verilen Robert F. Kennedy Ödülü’nü de alacak olan Fang, kaydedilen konferanslarında, demokrasinin temellerini, kuvvetler ayrılığının önemini anlatıyordu.

Bu kayıtlar ve benzer yayınlarla insanlara ulaşan, toplumsal adaletsizlikler ve sosyal eşitsizliği eleştiren düşünceler, öğrenciler ve eğitimli kesimin kaygılarını ve hassasiyetlerini yansıtıyordu. Hırsın, yeteneği gölgelediği ve “doğruları” sadece bir avuç parti seçkininin tanımladığı sisteme tahammül edemeyenlerin sayısı hızla artıyordu.

1986’da ilk gösteriler başlamıştı. Dönemin Parti Genel Sekreteri Hu, gösterilere müsamaha göstermekle suçlanıyor ve parti içinde baskı görüyordu.

Hu görevini bıraktıktan sonra, Parti içinde, insan haklarını “komplo” olarak gören “Batı karşıtı” söylem güçlendi. 1989’da, Doğu Avrupa’da Sovyetler Birliği’nin çöküşüyle, özgürlük hareketlerinin rejim değişikliğine doğru ilerlemesi de, Çin’de yakından izleniyordu. Siyasi tansiyon yükseliyordu.

O dönem 15 yaşında olan, bugünün insan hakları aktivisti Hu Jia, okuldan arta kalan zamanını Tiananmen’de geçirdiği çocukluk günlerini özlemle anıyor. Ev hapsinde yaşayan Hu, gösterilere gidenlerden otobüs bileti istenmediğini, ülkenin dört bir yanından göstericilere yiyecek ve içecek yollandığını söylüyor.

Halkın şefkatle ve şevkle desteklediği gösteriler, Tiananmen’den tüm ülkeye yayılmaya da başlamıştı.

2 Haziran 1989’daysa, Çin Komünist Partisi’nin üst düzey dokuz ismi biraraya geldi.

Bir gün önce, Pekin Parti Komitesi, Politbüro’nun tüm üyelerine, “Karmaşanın Gerçek Doğası Üzerine” başlıklı bir rapor yollanmıştı. Bu rapor, “Batı tarafından desteklenen teröristlerin sokak gösterileriyle Parti’yi devirmeye çalıştığını” öne sürüyordu.

2 Haziran’da, “Tiananmen’i temizleme” kararı aldı.

4 Haziran’da da, “Cennet Barışı” anlamına gelen Tiananmen’e tanklar girdi.

Ve Çin, hâlâ 4 Haziran’ın ağırlığını yaşıyor. Ve o Meydan, çekilen bunca acı, ölen bu kadar insandan sonra, hiç “temizlenmeyecek”.

oneysezin@hotmail.com