Asch testini duydunuz mu hiç? Hayır, ben de duymamıştım. Nörolog olmadığımız için duymamış olmamız doğal. Ama bilmemek değil, öğrenmemek ayıp. Beyin hakkında bulduğum ve fazla teknik olmayan her kitabı okurum. Beynim en sevdiğim bir iki organımdan biri olduğu için değil sadece. Yaptığımız, düşündüğümüz, olduğumuz her şey beynimizle yakından ilişkili olduğu için.

Son okuduğum kitapta öğrendim Asch testini. Anlatayım.

Aşağıdaki çizgilere bir göz atın.

Sağdaki üç çizgiden (A, B ve C) hangisi soldaki test çizgisiyle aynı uzunlukta? Çok basit, değil mi? Doğru cevabın "B" olduğunu görmek için kartal gözlü olmak gerekmiyor.

Amerikalı psikolog Solomon Asch 1956'da şöyle bir deney yapıyor. Sekiz kişiyi bir odaya topluyor ve yukarıdaki testi uyguluyor. Ne var ki, sekizinden sadece biri gerçek denek. Diğer yedisi deneyi yapan ekibin üyeleri.

İlk turda herkes "B" diyor. İkinci turda da öyle. Ama üçüncü turda sahte deneklerin hepsi "C" diyor! Hakiki denek kulaklarına inanamıyor, doğru cevabın "B" olduğundan hiç kuşkusu yok, şaşkın gözlerle diğer yedi "deneğe" bakıyor ve nihayet cevabını veriyor.

Deneye katılanların dörtte üçü, yediye bir azınlıkta kaldıklarında, yanlış olduğunu bile bile "C" diyor!

Yanıldıkları için değil, grup bütünlüğünü bozmamak için, yalnız kalmamak, farklı görünmemek, dışlanmamak için.

Bu davranış çok doğal. Grupla birlikte davranma eğilimi büyük olasılıkla evrim sürecinin beyinlerimize kazıdığı bir davranış şekli. Homo sapiens (ve tüm öncülleri) hiçbir zaman tek olarak, birey olarak yaşamamış; her zaman sosyal olmuş, küçük toplumlar halinde yaşamış olan bir hayvan. Uyumlu grupların yaşama ve üremeye devam etme şansı daha yüksek olmuş, grupla uyumlu olan bireylerin yaşama ve üremeye devam etme şansı daha yüksek olmuş.

Yani uyumlu davranma, maraza çıkarmama, aykırı görünmeme sadece kolaycılık değil, milyonlarca yıllık bir sürecin genlerimize (ve dolayısıyla beyinlerimize) öğrettiği bir hayatta kalma stratejisi.

Genlerimizden kaynaklanan hiçbir şey (göz rengi veya on parmaklılık gibi basit fiziksel özellikler hariç) yüzde yüz tayin edici değildir. Bu nedenledir ki, Asch deneyine katılan herkes üçüncü turda "C" cevabını vermez, katılanların dörtte biri doğru bildiği cevapta ısrar eder.

Sekiz numaralı üye

Asch testinin kurgusal şeklini "12 Kızgın Adam" filminde görürüz. Amerika'da Latin kökenli bir genç cinayetle suçlanır, mahkemeye çıkar. Savunması zayıftır, aleyhinde birçok tanık vardır. Suçlu bulunduğu taktirde cezası idamdır.

Film, jüri heyetinin kendi içindeki tartışmalara odaklanır. İlk oturumda on iki jüri üyesinin hepsi adamın suçlu olduğundan emindir; sekiz numaralı Henry Fonda hariç. Sanığın idama gideceği kesin gibidir. Ama Fonda hemen karar vermek istemez; incelemek, tartışmak ister, "suçsuz" der, jürinin oybirliğini bozar. Ve film boyunca Fonda birer birer tüm üyeleri adamın suçsuzluğuna ikna eder. Evet, tüm kanıtlar sanığın katil olduğuna işaret etmektedir, ama tartışmalar sırasında jüri üyelerinin hem ırkçılığı hem çoğunluğun görüşlerine uygun davranma içgüdüsü ortaya çıkar. Masum olan sanık kurtulur.

Bir kişinin "Hop, bir dakika yahu!" demesi, diğer on birinin duraklamasını, görüşlerini gözden geçirmesini, düşünülmeden kabul edilmiş fikirleri sorgulamasını sağlamıştır.

Bugün her ortam ve çevrede, her işyeri ve okulda, "Türkiye devleti Ermeni soykırımını tanımalı ve özür dilemelidir" demek, "Hiçbir Türk asker doğmaz, hepimiz bebek doğarız" demek, "Anadilde eğitim herkesin en doğal hakkıdır" demek zor olabilir, ama başka türlü Asch testini geçmek mümkün olmaz.

Roni Margulies

ronmargulies@btinternet.com

http://marksist.org/yazarlar/roni-margulies/13308-asch-testi-ve-on-iki-kizgin-adam