Judt, işin çok bilincinde olmadan demokrasiyi icat etmiş ülkelerden —Batı Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri gibi— söz etmiyor. Bir zaman sonra onların icat ettiği bu sistemi alıp uygulamak isteyenleri anlatıyor. Bunun içine çeşitli üçüncü dünya ülkeleri de girebilir (hattâ ABD de girebilir belki). “İlk gelen anayasallıktır,” diyor, “hukuk devletidir, kuvvetler ayrılığıdır.”

“Eh, ne yani, demokrasi bunlar değil mi zaten?” diyebilirsiniz. Ama Judt ona başka bir içerik veriyor. Yönetime katılım gibi, çok daha geniş bir demokrasiden söz ediyor. “Son gelen” bu.

Abdülaziz zamanında Osmanlı intelligentsia’sını düşünün. “Anayasa” diyor başka bir şey —resmen ve fiilen—demiyorlardı. Anayasa için darbe yaptılar ve nihayet anayasa geldi. Demokrasi filan yoktu tabii, en “başlangıç” biçimleriyle bile. Ama Abdülhamid’e bu kadarı da çok fazla göründü. Meşrutiyet bir yıl bile dayanamadı.

II. Meşrutiyet ikinci bir darbeyle gelebildi. Kuvvetler ayrılığından henüz kimsenin haberi yoktu. Meşrutiyet’i getiren İttihat ve Terakki’den “hukuk devleti” kurmasını bekleyebilir miyiz? Zaten öyle bir şey kurmadı İttihat ve Terakki; Enver, “Teşkilât-ı Mahsusa”yı kurdu.

1920’lerde Atatürk Meclis kürsüsünden (Rousseau ile Montesquieu’yu birbirine karıştırarak), “Bu adam deli mi? Hiç Kuvvetler birbirinden ayrılır mı?” diye bağırıyordu.

1961’de gördüğümüz “demokratik anayasa” da bir askerî darbenin sonucuydu.

Geliş biçimi bu olunca, gelenlerden de fazla hayır çıkmıyor. Gene de, bu tarihe kadar, darbe yapanlar kendi öznel dünyalarında “demokrasi için” bir darbe yapmayı düşünebiliyorlar, bunun nasıl bir çelişki olduğunun farkına varmıyorlardı. Ama tabii böyle gelmiş anayasa, toplumun önünde bir “demokratikleşme” yolu açmıyordu.

Sonraki darbeler, açıkça, demokratikleşmenin önünü kesmek üzere yapıldı. 12 Mart’ta Nihat Erim (bütün “müesses nizam” güçlerinin desteğiyle) 27 Mayıs Anayasası’nın yanlışlıkla demokratikleşmeye kapı aralayan maddelerini kırptı, duvar ördü; 12 Eylül bunu da yetersiz buldu.

Böylece, demokratikleşmesi anayasa ile engellenmiş bir toplum olduk. Ama bundan herhalde şikâyetçi değildik ki, hâlâ o anayasayla oturuyoruz.

Derken AKP hükümet kurdu, “iktidar olma” mücadelesine girişti. Bu sefer sürecin sırası değişmiş gibi göründü —bir süre! Demokratik mücadelenin kazanılması sonucunda anayasanın da değiştirilmesi.

Ama böyle olmadı. AKP ve Erdoğan, geleneksel askerî vesayet rejimine ve geleneğine karşı, demokrasinin “çoğunluk iradesi”ne saygı demek olduğunu savundular. Alanda, bu mücadeleyi kazandılar; en azından görünüşte, “askeriî vesayet”e dönüş ihtimali iyice zayıflamış durumda.

Peki, demokrasi ne durumda? AKP’nin demokrasi girişimi bu noktada amacına erişti ve durdu. Başbakan kaba saba bir çoğulculuğun ötesine geçmeyen bir söylemi her gün tekrarlıyor. Öylesine bir kaba sabalık ki, söylemi (ve bir ölçüde “eylem”i) fiziksel şiddet tehdidine kadar varabiliyor. Onun söylemediğini topladığı kalabalıklar haykırıyor— böyle bir işbölümü.

Oysa Judt’un da sözünü ettiği ve bizim bildiğimiz demokrasi çoğunluk iradesine saygı gösterilmesi moment’inde son bulmuyor, o noktada başlıyor: çoğunluk iradesi nereye kadar kural koyar, nereye kadar azınlıkların hayatlarına müdahale edebilir? Siyasî iktidarların, devletlerin sayısız uygulama kanallarına karşılık, aşağıdan yukarıya işleyecek kanallar genişletilebilir? Yönetme değil, yönetişme ne demektir? Nasıl kurumsallaştırılır?

Yani, Erdoğan’ın defterinde de, demokrasi en son sırada.