Geçen yıl 30 Aralık tarihli makale “Ermeni Soykırımı Anadolu’nun Büyük Felâketidir” diye bitiyordu. Anlamı şu: Ermeniler Anadolu’da her anlamda yok edildiler ama geride kalanlar ki genelde onların katilleri, katliamdan sonra bir çölde yaşamaya mahkûm oldular. Ne insan ilişkisi kaldı ne ahlâk, ne vicdan kaldı ne merhamet… Ne ekonomi kaldı ne siyaset, ne ilim kaldı ne irfan… Soykırım ve Türkiye- Yunanistan arasında gerçekleşen Ortodoks- Müslüman nüfus mübadelesi sonrasında Anadolu’nun can suları kurudu, toprak çöle döndü. Bu Cuma ve bu 24 Nisan katliamlardan değil o muazzam medeniyet kaybından söz edelim ki felâketin boyutları idrak edilsin.

Canlarını kurtaran veya mübadeleyle Yunanistan’a sürülen vasıflı ve yetenekli Anadoluluların yeni vatanlarında neler yaratmış olduklarıyla ilgili mufassal bilgi yok ama derlenmeyi bekleyen bir dolu enformasyon mevcut. Beyin göçünün nasıl beride kalanın felâketi olduğunu anlamak için beş eski vatandaşımızdan söz edelim.

Raymond Damadian: 1936’da New York’ta doğan matematikçi ve doktor Raymond Vahan Damadian, 1915’te Türkiye’den kaçıp ABD’ye göçen Vahan Damadian’ın oğlu. 1969’da tıp dünyasının vazgeçilmezi MR aletini icat etti.

George Simjian: 1905 Antep doğumlu Simjian, 1915’teki katliamlarda ailesini kaybetti. Önce Beyrut’a oradan Marsilya’ya ve en sonunda ABD’ye göçerek Connecticut’taki akrabalarının yanına sığındı. Birçok buluşun patentini aldı. Uygulaması başkasına ait olsa da bankamatik fikrini geliştirendir. En önemli buluşları arasında, teleprompter vardır.

Artür Bülbülyan: 1900’de Isparta’da doğan ve 1920’de ABD’ye göçen Bülbülyan, II. Dünya Savaşı’nda Amerikan ordusu tarafından kullanılan A14 oksijen maskesini icat etti.

Asadur Sarafyan: 1895’te Kayseri’de, Hamidiye Alayları katliamlarından kaçmak için anne ve babasının sığındığı bir mağarada dünyaya gelen ve hayatta kalabilen Sarafyan, 1914’te ABD’ye göç etti. Makine mühendisi. Deniz suyundan içme suyu elde eden arıtma tesisi, portatif elektrikli testere, kitap ciltleme makinesi gibi birçok alet icat etti. En önemli icadı ise, hiç şüphesiz otomatik araba vitesidir.

Alex Manoogian: 1901’de İzmir’de doğan Manoogian, 1920 yılında ABD’ye göç etti. Endüstri mühendisi. En büyük icadı sıcakla soğuk suyu karıştıran tek gövdeli musluktur. Ve daha niceleri…

Bakalım emlâkin durumuna. Gayrimüslimler Anadolu’dan dinsel/etnik temizliğe tabi tutulmadan önceErmenilerin bugüne kadar sayılabilmiş 2471 kilisesi, 427 manastırı, 1391 okulu var. Rumların 1346 kilisesi, 47 manastırı, 526 okulu… Süryanîlerin 79 kilisesi 27 manastırı, 5 okulu… Musevîlerin 134 havrası, 17 okulu… Bu yapıların her biri mimarî başeserdir. Yıkımları ağırlıklı olarak Cumhuriyet döneminde cereyan ediyor. Ayakta kalan bir avuç yapının çoğu ise definecilerin potansiyel kurbanı.

İstanbul SALT Beyoğlu’nda sanatçı Dilek Winchester’ın halen süren “Yüzyılların Yüzyılı” sergisinde yer alan 2007 tarihli “Okuma ve Yazma Üzerine” yerleştirmesi 1900’lerin başında Anadolu’da konuşulan dil sayısını ve bu diller arasındaki geçişkenliği, sentezi, sinerjileri irdeler. Burada yaşayan insanlar Ermenice, Kürtçe, Osmanlı Türkçesi, Rumca başta olmak üzere sayısız dil, lehçe ve Arap, Ermeni, Grek alfabelerini kullanırlarken bu zenginlik âniden tek dil ve tek alfabeye düşüveriyor.

Keza, Huşamadyan sitesine gidin Ermeni komşularınızın günlük hayatlarına bir göz atın (www.houshamadyan.org/tur/home.html)

Gayrimüslimlerin silinmesiyle neler kaybedildiği konusunda çalışmalar artarak sürecek. Bu yıl 21-22 Kasım’da Hrant Dink Vakfı’nın tarih toplantısı kaybolan medeniyeti irdeleyecek.

Geride kalanlar Ermenilerin ardından sadece define arıyor… Yüz yıldır… Oysa esas defineler çoktan bu topraklardan çekip gitti, definecilerin marifetiyle, farkında bile değiller…

cengizaktar@gmail.com

Twitter@AktarCengiz