Bugün akşam 18:00’de İstanbul Tophane’deki Depo sergi salonunda “20 Dolar 20 Kilo” adında bir sergi açılıyor. Bu ifade, bir gecede kovulan İstanbullu Rumların giderken yanlarına alabilecekleri azamî nakit ve eşyanın miktarı! O esnada cereyan eden Kıbrıs krizine müdahale edemeyen CHP hükümeti 1955’te olduğu gibi hıncını İstanbul Rumlarından çıkarır. Türkiye ile Yunanistan arasında 1930’da imzalanan İkamet, Ticaret ve Seyrisefain Mukavelenamesi16 Mart 1964’te tek taraflı olarak iptal edilir, Yunanistan uyruklu İstanbul Rumlar sınırdışı edilmeye başlanır. Yıllardır Yunanistan ve Türkiye uyruklu Rumlar tamamen kaynaşmış olduğundan sınırdışı edilen 12.000’i aşkın Yunanistan uyruklu Rum’la birlikte akrabaları Türkiye uyruklu 30.000 Rum da vatanlarını terk etmek zorundan kalır. Bir yılın sonunda kovulanların sayısı 45.000’i bulur. Artık İstanbul’un en kadim halkı Rum Ortodokslar doğdukları yerden kazınmışlardır.Rumlar bu felâkete Apelassisdiyor.

Hafıza bu topraklara geri geliyor. Ulusun inşası sürecinde bu topraklarda yaşayanlara devlet tarafından reva görülenler, yaşayanların birbirlerine reva gördükleri, çekilen acılar, yaşanan toplu şiddet, unutulmaya ve esas unutturulmaya çalışılan her kötü hâtıra illâki geri geliyor. Bu memleket onyıllardır her gün yeni ama aslında yeni olmayan bir dolu bilgiye, varlığa, yokluğa tanık oluyor.

Uluslaşma uyarınca varlıkları neredeyse tamamen silinen Ermeniler ve Süryanîler, yollanan, kovulan ve yok edilen Rumlar; varlıkları yok sayılan Kürtler, Alevîler; kamusal alandaki varlıkları gayrimeşrulaştırılan Müslümanlar, bu topraklarda yaşayanların neredeyse tamamı ile ilgili hatıra ve hafıza geri geliyor artık. Apelassis yani 1964 Rum Tehciri’nin hafızası bu arkeolojinin parçası. Bugün açılacak sergi felâketin ellinci yılı münasebetiyle Babil Derneğive İstanbullu Rumların Evrensel Federasyonu’nca hazırlandı. Daha sonra Ankara ve Atina’ya taşınacak.   

Geri gelen hafızanın daha çok başlarındayız, yol daha çok uzun. Ama cin şişeden bir daha girmemek üzere çıktı. Varlıklarından ziyade yokluklarıyla geri gelen Rumlarla ilgili çıkardığım çeteleye bakın.

Kamusal hafıza babında, Rumların çok zarar gördüğü ve 1964’ün öncülü konumundaki İstanbul 6-7 Eylül 1955 Gayrimüslim Pogromu Septembriana, ellinci yıldönümü olan 2005’ten bu yana kamusal alanda anılıyor. Gasp edilen veya Türk Ortodoks Kilisesi adlı yapay kiliseye devredilen vakıf mallarının iadesi talep ediliyor.

Kültürel ve dinsel hafıza faslında kiliseler bir yanda camileştirilen kiliseler konusunda hassasiyet artıyor, diğer yanda kiliseler onarılıyor. Trabzon Sumela Manastırı’nda 2010’dan bu yana 15 Ağustos’ta Panayia Yortusu’nun ayini yapılıyor. İstanbul’un Rum Mimarlarısergisi dünyayı dolaşıyor. Kaybettirilen kültürel hafıza üzerine artan sayıda görsel, işitsel, edebî eser yaratılıyor.

Bilimsel ve akademik hafıza konusunda İstos Yayınlarıve bütün hakikat arayıcılarının kişisel çabaları sayesinde yazılan, söylenen hakikat artık duyulur, işitilir oldu. Akademik araştırmanın hızla yaygınlaştığı, gençlerin büyük bir merakla geçmişi kazmaya başladıkları bir dönemdeyiz artık. Nitekim bu sergi 31 Ekim’de Bilgi Üniversitesi’nde Apelassis üzerine bir uluslararası konferansla devam edecek.

Geri gelen hafızanın daha çok başlarındayız, yol daha çok uzun. Bu topraklarda yaşayanların ezici çoğunluğu bir şey inkâr etmiyor aslında, ya öğrendiği yanlışı tekrar ediyor, ya da bihaber. Rahmetli Hrant’ın dediği gibi “ne inkâr, ne ikrar esas olan idrak” etmektir zira.

Apelassis de artık lûgatçemize giriyor.

cengizaktar@gmail.com