Siyasal iktidar evrenseldir ve toplumsal yapıya içkindir. Kendini “zorlayıcı iktidar” ve “zorlayıcı olmayan iktidar” olarak iki biçimde gösteren siyasal iktidarı insanoğlu nasıl kullanmakta?

Fransız antropolog Pierre Clastres, “Devlete Karşı Toplum” isimli kitabında önemli tespitler yapmakta. Clastres, toplum ve siyasal hayatın devlet olmaksızın var olmayacağına ilişkin Kopernikçi iddiayı eleştirerek, evrensel olanın devlet değil, siyaset olduğunu vurguluyor ve siyasal hayattan yoksun toplum olmadığı ama devletsiz toplumların her zaman var olduğu sonucuna varıyor. Clastres bu sonuca varmadan önce Paraguay’da Guayaki ve Chulupi yerlilerini, Tupi-Guarani halklarını,Venezuela’da son özgür kabile Yanomano’ları inceleyerek, devletsiz toplumdan devletli topluma geçişi araştırıp, kavramsal ve kurumsal sonuçlara varmış. Bu nedenle artık antropolojiyi ve etnolojiyi Batı merkezli okuma imkânı bulunmuyor.

Devlet ve kilise kurumlarından habersiz, despotluğu ve despotun iktidarını önlemeyi ve bütünlüğünü korumayı becerebilen ilkel toplum doğayla uyumlu ve ihtiyaçları ölçüsünde bolluk içinde yaşayabilmişti. (Kuşkusuz “ilkel” sözcüğünü Batı’nın yüklediği geri, barbar anlamında değil, kadim olma anlamında kullanıyorum.) İlkel toplum, devletli toplumların “Bir”e, “Tek”e, iktidara tapan, kıyıcı, hoşgörüsüz ve tahakkümcü zihniyetine 20. yüzyıla kadar nasıl direnebildi?

Clastres’e göre ilkel toplumda herkesin eşit biçimde, kendi maddi ihtiyaçlarını karşılayacak durumda olması ve zenginliklerin özel mülkiyeti yaratacak şekilde birikmesini sürekli engelleyen bir mal ve hizmet mübadelesinin bulunması, aslında güç isteğinden başka bir şey olmayan sahip olma isteğinin doğmasına izin vermedi. İlk bolluk toplumu olan ilkel toplum, herhangi bir aşırı bolluk isteğine yer bırakmadı.

Kabilede kral değil, devlet önderine benzemeyen bir şef vardı. Şefin hiçbir otoritesi, zorlayıcı gücü, emir vermesini sağlayacak herhangi bir imkânı yoktu. Şeflik makamı, iktidarın uygulandığı bir yer olmadığı gibi, şef figüründe geleceğin despotunu çağrıştıracak hiçbir özellik de bulunmuyordu. İlkel şeflikten devlet aygıtına geçişin imkânsız oluşunda siyasal iktidarın şeflik kurumunun dışında tutulması rol oynadı.

Clastres’in tespitine göre esas olarak bireyler, aileler, soylar arasında çıkabilecek anlaşmazlıkları çözmekle görevli olan şefin, düzeni ve uzlaşmayı sağlamak için toplumun kabullendiği “saygınlığından” başka bir gücü yoktur. Kuşkusuz saygınlık elbette iktidar demek değildir ve şefin uzlaştırıcı görevini yerine getirebilmek için sahip olduğu imkân, istisnai “söz gücünü” kullanmaktır. Üstelik şef bir yargıç olmadığı için taraflar arasında hakemlik edemez, taraflardan birini de kollayamaz; olsa olsa belagatine güvenerek insanları ölçülülüğe, şiddetten vazgeçmeye, her zaman barış içinde yaşamış atalarının izinden gitmeye davet edebilir.

Şefin başarısı hiçbir zaman garanti değildir, çünkü “şefin sözü yasa yerine geçmez”. Şefin tarafları ikna çabası boşa giderse, şiddet ihtimali ve şefin saygınlığının kaybolması tehlikesi başgösterir. Şefin hitabet gücü, saygınlığı, avcı olarak ustalığı, savaş planı yapma yeteneği gibi becerileri önemlidir. Toplum bu konulardaki teknik üstünlüğün siyasal otoriteye, kendi şefinin bir despota dönüşmesine asla izin vermez. Şef, toplumun hizmetindedir, onun üzerinde otoritesini bizzat kullanansa, iktidarın gerçek sahibi olan toplumdur. Bu yüzden şefin bu ilişkiyi tersine çevirmesi, toplumu kendi hizmetinde kullanarak üzerinde iktidar kurması imkânsızdır.

Vahşi dediklerimiz şeflerinin despot olmasını önlemek, “tek”leşmeyi, “bir”leşmeyi reddetmek, devleti bertaraf etmek için büyük bir çaba harcamışlardır. Tarihi olan halkların tarihinin, sınıf mücadeleleri tarihi olduğu belirtilir. Tarihi olmayan ve sözün gücünü siyasal iktidarın temeli yapan halkların tarihinin de devlete karşı mücadelelerinin tarihi olduğunu söyleyebiliriz.

Uygar toplum, doğanın kaosundan kurtulmaya çalışırken onu devlet aracılığıyla tahrip etti ve kendi yarattığı uygarlığın kaosunda batışını hazırladı.

Kötülük, çokluyu ve bilgelik yolunu kaybettiren ve devleti kutsayan “bir” olma zihniyetinde mi?

umitkardas@gmail.com

www.umitkardas.com

twitter.com/umit_kardas