“Hakikati aramak ve onu kendi düşündüğü gibi ifade etmek asla suç olamaz.” Sebastian Castellio, 1551

Stefan Zweig, “Vicdan Zorbalığa Karşı” isimli monografide evrensel bir mücadeleyi anlatır. Almanca aslından Zehra Kurttekin tarafından başarılı bir şekilde Türkçeye çevrilen monografi Can Sanat Yayınları tarafından basılmış.

XVI. yüzyılda, Fransız din reformcusu Jean Calvin, yerleştiği Cenevre’de diktatörlüğünü sürdürmektedir. Calvin, farklı görüşlere tahammülsüzdür. Hümanist din adamı Miguel Serveto’nun resmî öğretiye ters düşen görüşleri onun ölüm cezasına çarptırılmasına neden olur. İşte Sebastian Castellio, tarih sahnesinde vicdanın sesi olarak yerini alır.

Calvin’in fanatik dogmacılığı karşısında onu vicdan özgürlüğünü yok etmekle suçlayan Castellio, çok büyük bir gücün düşmanlığını üzerine çektiğinin farkındadır ve kendi trajedisini “sivrisinek file karşı” cümlesiyle anlatır. Calvin, çeşitli yöntemlerle bir devleti katı bir itaat mekanizmasına dönüştürmeyi, ifade özgürlüğünü tümüyle kendi öğretisi içinde tutsak etmeyi başarmıştır. Cenevre şehir devletinin içinde ne kadar güç odağı varsa, şehir meclisi, kilise yönetimi, mahkeme, finans, üniversite, okullar, kolluk güçleri, hapishaneler, yazılı ve sözle ifade edilen her şey onun mutlak kudretine tabidir.

Peki, bu zorbanın fantastik boyutlardaki gücüne karşı ifade özgürlüğü adına tirana ve çevresindekilere meydan okuyan idealist ve hümanist Castellio, neye sahiptir? Nüfuz anlamında bir hiç, üstelik çeviri ve özel derslerle ailesini geçindirmeye çalışan yoksul bir bilgin ve bir mülteci. Bir mütevazı hümanist olarak kısıtlanmış yoksul bir hayatın gölgesinde yaşamını sürdürürken hiçbir tarafa bağlı değildir, hiçbir dogmaya ve bağnazlığa teslim olmamıştır yani sonuna kadar özgürdür. Serveto’nun öldürülmesiyle ıssızlığından çıkar, vicdanı onu göreve çağırmaktadır. Onun kavgacı ve çatışmacı Calvin’i koruyan, vicdansızlığa varacak kadar kararlı, planlı, örgütlü taraftarları yoktur. Az sayıda dostu onu destekleyen sözleri ancak gizlice fısıldama cesareti gösterebilirler. Dünyanın bütün egemenlerine karşı hukuku savunan bir adamın yanında açıkça yer almak ölesiye tehlikelidir.

Ruhların karartıldığı o korkunç dönemlerde berrak ve insanca bakışını korumaya, katliamlara cinayet demeye sadece o cüret eder, susmaya tahammül edemez. Castellio’nun arkasında kendi gölgesinden başka kimsesi, ruhunun zenginliğinden başka serveti, eğilip bükülmez vicdanından başka gücü yoktur. Seneca, “Yüreği yılmadan düşen, dizleri üstünde savaşır”der.

Nitekim Castellio, ahlaki kahramanlığının bedelini gücü bitinceye kadar ödemiştir. Şiddet karşıtlığının sözcüsü kaba güç tarafından adeta boğazlanacaktır. Kitapları yakılır, yasaklanır, müsadere edilir, cevap veremez hâle getirilir. Calvin’in uşakları iftiralarla ona çullanır, savunmasız bir hümanist vahşice saldırıya uğrar. Oysa Calvin, devletin bütün ideolojik aygıtlarını elinde tutmaktadır. Castellio’yu öldürülmekten ya da sürgüne gönderilmekten kurtaran sadece onun erken ölümü olur.

Casteillo, mezarında dahi rahat bırakılmaz. Sansür yüzyıllar boyu devam eder. Hume veLocke’dan önce Sebastian Castellio vardır. Ancak tarih adil değildir ve sadece galipler ilgisini çeker. O, ideallerin erken gelmiş öncüsü gibidir.

Zweig, bunu şöyle evrenselleştirir. “Sadece muzaffer olanların anıtlarına bakan bir dünyaya şunu hatırlatmak gerekir ki, insanlığın hakiki kahramanları, fani saltanatlarını milyonlarca mezar ve dağılıp parçalanmış hayatlar üzerine kurmuş bu kişiler değil, aklın özgürlüğünün ve insancıllığın yeryüzünde kalıcı olarak yerleşmesi uğruna Castellio’nun Calvin’e karşı verdiği savaşta olduğu gibi, güç kullanmaksızın güce yenik düşenlerdir aslında.”

Ve Montaigne sürdürür. “Ölüm tehlikesi karşısında kılı kıpırdamayan, can verirken düşmanına yiğitçe yukarıdan bakan bize değil, talihe alt olmuştur, yenilmiş değil, öldürülmüştür. En yiğit kişiler, en mutsuz insanlardır kimi zaman...”

umitkardas@gmail.com

www.umitkardas.com

twitter.com/umit_kardas