Kapitalizmin kaleleri pozisyonundaki endüstri şirketleri, anlı şanlı markaları için kara bir hafta. Skandallar adeta çorap söküğü gibi art arda geldi. Her biri dünya kamuoyunda ses getirirken, kapitalizmi eleştiren yazıların sayısında da artış vardı. Yıllarca yatırım yaptıkları, istihdam yarattıkları ve yenilikçiliğe milyonlarca dolar akıttıkları için “takdir” toplamış küçük bir grubun perde arkasında ne dolaplar çevirdiği gözler önüne serildi.

Gelelim geçen hafta kapitalizmin kalelerinde bir bir ortaya çıkan skandallara…

İlki, ABD’li enerji devi Exxon’dan. Exxon’un 1970’lerden beri kendisine çalışan bilim insanlarının iklim değişikliğinin insan eliyle yaratıldığını bildiğini, bu bilgilerin şirket yönetimine sunulduğu, şirketin bunun önüne geçmek yerine dezenformasyon kampanyalarına ve iklim inkârcılığı üzerine lobi faaliyetlerine yöneldiği ortaya çıktı.

Şu anda ABD’de en fazla nefret edilen kişi bir hedge fon yöneticisi Martin Shkreli. AIDS hastaları için hayati Daraprim ilacını üreten Turing Pharmaceutical’ın haklarını satın alan Shkreli’nin ilk işi ilacın fiyatını yüzde 5000 artırmak oldu. Tek bir hapı 13,5 dolardan 750 dolara yükseltti. Fiyatın neden bu kadar arttığını soranlara Twitter’dan “moron” diyerek, fiyatın hâlâ düşük olduğunu söyledi. Bu tarz karaborsacılık kapitalizm geleneğinde epeyce yaygın, hele de ilaç endüstrisinde…

124 kişinin ölümüne neden olan hatalı kontak anahtarı fiyaskosunu örtmek için General Motors, 900 milyon dolarlık anlaşmaya gitmek zorunda kaldı. Ölenlerin yakınları cezalandırma bekleyedursun, şirketin hatayı 10 yıldan beri bildiği ama hatalı araçları 2014’e kadar piyasadan çekmediği anlaşıldı. Skandal ortaya çıktıktan sonra 30 milyon aracı geri çağırdı. Elbette, kurbanların ailelerine ödeme yapmaktansa geri çağırmanın maliyeti şirket için çok daha az maliyetli oldu. Anlaşmayla, hiçbir yönetici hakkında soruşturma açılmayacağı gibi şirketin sicili de temizlenecek.

Skandallar içinde en fazla ses getireni şüphesiz VW’de yaşananlar oldu. Alman otomotiv deviVolkswagen, uzun bir inkâr döneminden sonra 11 milyon dizel otomobilin çevre emisyon değerlerini kasıtlı olarak çarpıttığını kabul etti. Müşteriler doğa dostu bir araba aldıklarını düşünürken yasal nitrojen oksit oranının 35 kat fazlasını atmosfere salarak, küresel ısınmaya katkıda bulundu.

Olayın ortaya çıkmasıyla önce Volkswagen’in alt markaları olan Audi, Skoda ve Seat’a yansıyan skandal ardından diğer Alman otomobil üreticisi BMW’ye de sıçradı. Ülkenin en prestijli şirketlerinden Daimler de emisyon değerleriyle oynamakla suçlanıyor.

Geçen yıl 202,5 milyar euro satış yapan VW yönetimini Kuzey Kore’nin yönetim şekline benzetenSüddeutsche Zeitung, şirketin otokratik liderlik tarzıyla, işlevsel bir yönetim şeklinden uzak yönetildiğini belirtiyor. Şirketin kendini tüm dünyadan izole ettiğini, mühendis kadrosunun çevreyle ilgili yasa ve düzenlemelere karşı ciddi bir düşmanlık beslediği kaydediliyor.

Aslında hileyi ortaya çıkartan VW’e karşı 18 milyar dolarlık dava açan EPA (Environmental Protection Agency) değildi, International Council on Clean Transportation’ın VW’nin başarılarını inceleyip taklit etmesi için işe aldığı mühendisler durumu tesadüfen ortaya çıkardı.

Kapitalizmin mülkiyet yasaları altında şirketler, kendi geliştirdikleri yazılımlarla topluma ve doğaya ne kadar zarar verirlerse versinler, hiçbir şeffaflığa gerek duymadan bu yazılımların tüm haklarına tek başlarına sahipler. ABD’nin düzenleyici kurumları, bu şirketlerin sadece beyanlarına dayanarak bu şirketleri denetliyor.

Kapitalizmin sadece bir haftaya sığdırdığı bu skandallar, mevcut hukuk sisteminin zenginlerin mülkiyet haklarını korumaktan ibaret olduğunu gösteriyor. Bunu söyleyen sadece sosyalistler değil. Nasdaq.com’da bir yazar, “Kapitalizm için kötü bir haftaydı” diye yazdıktan sonra yazısına Marx’ın ünlü cümlesini eklemiş: “Kapitalizm, yok oluşunun tohumlarını kendi içinde taşır.”

pelincengiz@gmail.com