Halil Berktay’la tartışmamız, son yazdığına baktığımda, zaten bildiğim şeyi doğruladı: yani, aramızdaki mesafenin çok açık olmadığını. “İyi bir tarihçi, bilmeden de olsa Marksizm’den etkilenmiş olmalıdır” yollu sözünü hatırlatmıştım (ben gayet iyi hatırlıyorum): o da, “Ne zaman söylemişim? Sarhoş muydum?” falan dedikten sonra, geçen gün, bunun ne anlama gelebileceğini yazmış. Evet, ben de zaten onları anlamıştım, o gün konuşurken söylediği o sözden. Marx, tarihyazımına, tarihin analizine, ondan önce orada bulunmayan yeni kavramlar, yeni ufuklar getirdi. Hiçbir şey yapmadıysa, “belirleme” sorusunu bilimsel ciddiyetle ortaya koydu. Tarihçilik bugün de, “ne oldu?”dan çok, “nasıl oluyor?”a cevap aramak değil midir?

Bir noktada hâlâ frekans tutturamıyoruz sanki: ben bu tartışmaya “Biz niye sosyalist olduk” sorusunu sorarak katılmıştım. Halil, “Şunun şunun için“ diye saydığım, elbette ki çok genel hedefleri “insanlığın ortak hedefleri” diye tanımlıyor. “Sosyalizm somut, tarihî bir pratiktir. Bugün yok olmaya mahkûm olan budur” diyor.

O pratiğin orasını burasını çekiştirmeye başladığımızda gene söylemimiz ortaklaşmaya gidiyor. Şimdilik bunu gene biraz sonraya bırakalım da, şunu sorayım: Bu saydıkların, eşit ve özgür toplum, sömürüden arındırılmış dünya vb., insanlığın ortak hedefleridir, diyorsun Halil; iyi de, biz sosyalist olurken, bizden önceki bir yüzyılda, bugün hâlâ onları benimseyen, benimsemeyi aptallık, iflah olmaz ve ayağı yere basmaz bir idealizm sayan, dahası, bunları insanlık için zararlı bulup yok edilmesi için mücadele eden kişiler yok muydu? Bunlar zaten dünyanın genel gidişine egemen olan adamlar –sınıflar– değil miydi? Hâlâ öyle değiller mi? Bizler, onların egemeni ve dolayısıyla sözcüsü olduğu dünyada saydığım o değerleri sosyalizmi benimsemiş, işe o değerlerle başlamış olduğu için sosyalist olmaya karar vermedik mi?

Faşizmden, o tür aşırı seçkinci ideolojilerden söz etmiyorum. Pekâlâ “burjuva- liberal” denebilecek dünya görüşleri benimsemiş olanlar da bizim sevdiğimiz o değerleri yanlış bulmakla kalmıyor, zararlı olduklarına da inanıyorlardı. Yani, “insanlığın ortak değerleri” denecek bir şey yoktu ortada.

Sosyalist olduk, bunun mücadelesine katıldık. Bu süreç içinde, dünyada, bizim bulunduğumuz tarafta olanlara da baktık: olmuş olanlara, olmakta olanlara... Durum çok iç açıcı değildi. Dünyada değildi, buradaki harekette, hareketlerde değildi.

Olmadığını ben kendi hesabıma nasıl anladım, neye dayanarak böyle bir sonuca vardım? Bunu, şu girdiğimiz tartışmanın havasında, ciddi ciddi düşünüyorum yeniden. Çıkardığım sonuç şöyle bir şey: “sosyalizm budur, böyle olmalıdır” diye artarda dizebileceğim şeyleri (bunların ne olduğuna şimdi girerek lafı uzatmayayım ve dağıtmayayım) bulamadığım için böyle bir hayal kırıklığına uğradım ve olan bitene karşı eleştirel bir tutum geliştirmem gerektiğine karar verdim.

Bu ne demek? Sosyalist olduğum için “gerçekte –varolan– sosyalizmi” reddettim demek. Bu da, onu eleştirmenin ve mahkûm etmenin ölçütlerini sosyalizmin kendi içinde bulmam demek. Ben, günün birinde, “enel hak” der gibi, sosyalizmin beni kapattığı Hasan Sabbah cennetinden uyanıp kendimi liberalizmin kucağına atmış ve sosyalizmin oradan eleştirmeye başlamış falan değilim (buna benzer şeyler iddia edecekler eksik değildir, biliyorum). Ayrıca, sosyalizmle ulaşacağını düşündüğüm ve “gerçekte –varolan– sosyalizm”le ulaşılmadığını gördüğüm hedeflerden de vazgeçmedim ve “bunlar olmayacak şeylermiş. Hayalmiş” falan da demedim.

Düşünüp duruyorum, “o hedeflere nasıl varılır” ? “Sosyalizm”den daha iyi bir cevap bulamıyorum. Üzerinde anlaştığımız o uğursuzluk dolu somut tarihten sonra bunun güçlüklerinin farkındayım –zaten, öyle olmasa, bu ölü toprağı niye?

Ama başka bir ufuk göremiyorum. Adını mı değiştiririz? Bu, “political correctness” gibi bir şey. Tarihî olarak, bunun kökü budur.

Anlatabiliyor muyum?